Một số bộ phận ngai vàng Triều Nguyễn bị đập gãy trưa ngày 24/05/2025
Ảnh: Lan Hải
Một người đàn ông, trông có vẻ ngáo ngơ, vượt qua hàng rào thấp, thản nhiên leo lên ngai vàng triều Nguyễn giữa điện Thái Hòa – trung tâm quyền lực cổ xưa của cố đô Huế. Trong mấy phút ngắn ngủi, ông ta đập gãy phần tựa tay bên trái của chiếc ngai quý, khiến những mẩu gỗ sơn son thếp vàng rơi lả tả xuống nền gạch. Cảnh tượng ấy, nếu không có hình ảnh ghi lại, khó ai tin rằng đã xảy ra, ngay trong một di tích quốc gia đặc biệt, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới.
Nhưng nó đã xảy ra – và quan trọng hơn, nó có thể xảy ra.
Sự cố ở điện Thái Hòa, Huế, không đơn thuần là một hành vi phá hoại thiếu kiểm soát. Nó là sự phơi bày rõ ràng và đau đớn cho những điểm yếu trong hệ thống bảo vệ di sản tại Việt Nam hiện nay: tin vào ý thức hơn là phòng ngừa rủi ro.
Di sản không thể chỉ tồn tại bằng “sự lịch sự” hoặc “có ý thức” của du khách
Chúng ta đã quen với mô hình bảo vệ thủ công: biển cấm, dây giới hạn, vài nhân viên bảo vệ đứng xa. Những biện pháp ấy – nếu gọi là biện pháp – chỉ hoạt động tốt trong điều kiện lý tưởng: khi không ai vượt rào, khi mọi người đều cư xử đúng mực, và khi thời gian luôn ưu ái để nhân viên kịp phản ứng.
Nhưng di sản không “sống” trong điều kiện lý tưởng. Ngay tại Pháp – quốc gia được xem là hình mẫu về quản lý bảo tàng – bức họa Mona Lisa nổi tiếng trong nhiều năm trước vẫn thỉnh thoảng bị tấn công. Axit, sơn đỏ, cốc sứ, thậm chí súp bí đỏ – là những thứ mà lắm kẻ phá hoại đã sử dụng để nhắm vào kiệt tác này. Nếu không có lớp kính chống đạn cùng hệ thống an ninh nhiều lớp tại Bảo tàng Louvre, bức họa này có thể đã bị hủy hoại.
Chúng ta kỳ vọng vào sự tự giác, nhưng thời đại du lịch đại chúng và hay xảy ra những hành vi bột phát, thậm chí nổi loạn. Những miếu thờ bị viết bậy, rùa đá ở Văn miếu Quốc Tử giám bị viết bậy, hang động bị bôi sơn, tháp Chăm ở thánh địa Mỹ Sơn bị cạy mấy viên gạch để “mang về làm kỷ niệm”, chuông cổ bị gõ liên tục… là minh chứng cho một điều: di sản không thể chỉ được bảo vệ nhờ sự lịch sự của du khách.
Ngai vàng được đặt ở chính điện
Ảnh: vnexpress
Một sự cố, nhiều lỗ hổng
Sự cố tại điện Thái Hòa, trưa 24/5 vừa qua, không chỉ là câu chuyện về một cá nhân vi phạm, mà là một chuỗi thiếu sự phù hợp trong quản lý:
- Không gian trưng bày thiếu kiểm soát: khách và hiện vật cách nhau chỉ vài bước chân.
- Thiếu lớp bảo vệ vật lý và công nghệ: không kính, không cảm biến, không giám sát cảnh báo sớm.
- Lực lượng bảo vệ phản ứng thụ động: chỉ có thể “đuổi theo” khi sự việc đã rồi.
Những điểm yếu này không phải mới. Chúng tồn tại âm thầm qua nhiều năm và ở nhiều di tích. Nhưng chỉ khi một biểu tượng như ngai vàng triều Nguyễn bị bẻ gãy, chúng ta mới cảm thấy chấn động.
Đầu tư cho di sản: không chỉ bảo tồn, mà là phòng vệ
Công tác bảo tồn hiện vật thường tập trung vào việc giữ nguyên trạng, phục dựng, kiểm soát môi trường – điều đó đúng và cần thiết. Nhưng bảo tồn không thể tách rời phòng vệ. Một hiện vật quý hiếm/vô giá, nhưng đặt trong điều kiện dễ bị xâm hại, khác nào để viên ngọc quý giữa chợ trời.
Ở nhiều nước, hệ thống bảo vệ di sản đã tiến một bước dài: họ phân tầng an ninh theo độ quý hiếm của hiện vật. Họ kiểm soát ra vào bằng công nghệ sinh trắc, thẻ cá nhân, máy quét. Họ giám sát 24/7 bằng CCTV hồng ngoại, phân tích hành vi tự động. Họ tổ chức diễn tập ứng phó: từ cháy nổ, mất điện cho tới xâm nhập trái phép.
Thậm chí, các bảo tàng lớn còn áp dụng công nghệ RFID – gắn thẻ nhận dạng vô tuyến cho từng hiện vật, cho phép theo dõi vị trí, di chuyển, cảnh báo rủi ro theo thời gian thực. National Gallery Singapore hiện là hình mẫu ở Đông Nam Á về ứng dụng công nghệ này, khi quản lý toàn bộ tác phẩm bằng hệ thống RAMS tích hợp. Kết quả: giảm sai sót thủ công, nâng cao bảo mật, bảo tồn hiện vật tốt hơn và tiết kiệm nhân lực.
Tại Việt Nam, những giải pháp này chưa phổ biến. Lý do thường nghe là: thiếu kinh phí, thiếu nhân lực, thiếu công nghệ. Nhưng câu hỏi đặt ra là: liệu chúng ta có thực sự coi bảo vệ di sản là một khoản đầu tư bắt buộc, hay vẫn xem nó là phần việc phụ thuộc vào “tình hình thực tế”?
Ngai vàng gãy – ký ức tổn thương
Không ai muốn nhìn thấy hình ảnh chiếc ngai vàng – biểu tượng cho quyền uy, linh hồn của các triều đại, đã tồn tại 200 – vỡ vụn bởi một kẻ phá hoại. Nhưng điều đó đã xảy ra. Nếu không có sự thay đổi trong tư duy và hành động, nó hoàn toàn có thể xảy ra lần nữa, với những bảo vật khác.
Di sản là ký ức của một dân tộc. Mỗi hiện vật là một trang sử vật thể. Khi chúng ta không thể bảo vệ những biểu tượng như ngai vàng, thì tổn thương không chỉ về mặt vật lý mà sẽ là vết cắt vào niềm tin rằng chúng ta xứng đáng giữ gìn quá khứ.
Điện Thái Hòa
Ảnh: Internet
Đã đến lúc cần một chiến lược quốc gia về bảo vệ di sản – bao gồm ngân sách rõ ràng, quy chuẩn kỹ thuật, kế hoạch ứng phó và đào tạo nhân lực chuyên biệt. Không thể để các bảo vật quốc gia tiếp tục “nằm đó” với những biện pháp bảo vệ thô sơ, chờ vào may rủi và tinh thần trách nhiệm cá nhân.
Bảo vật quốc gia, di sản, ký ức dân tộc không thể đặt cược vào sự vô can của những người được giao quyền quản lý hay của đám đông; cũng không thể trông chờ vào phép màu giữ gìn.
Muốn bảo tồn quá khứ, trước tiên phải dám bảo vệ nó như bảo vệ tương lai.
